La proposizione completiva

LAT La proposizione completiva

Capita che il gioco non valga la candela

È tempo che tu cresca

È legge che tu paghi le tasse

Chiedo che tu ottenga il posto di lavoro

Mi preoccupo che tu stia bene

È necessario che quella strada venga sistemata

Temo che tu non capisca


Tutte queste proposizioni in italiano sono introdotte da che e vengono analizzate come oggettive o soggettive, quindi ci aspetteremmo che venissero tradotte con una infinitiva ( Unità 21); in latino, invece, ognuna di queste subordinate appartiene a una categoria diversa e possiede una denominazione diversa. L’elemento che le introduce è però lo stesso: ut.


Italiano

Categoria latina

Elemento che introduce

Capita che

completive semplici

ut

È tempo che

ut

È legge che

completive volitive

ut

Chiedo che

ut

Mi preoccupo che

ut

È necessario che

ut

Temo che

verba timendi

ut


Ti forniamo un prospetto con i principali verbi che introducono le proposizioni completive, dei quali alcuni reggono anche la subordinata infinitiva. Il modo è il congiuntivo.

  • Volitivecuro, video, provvideo, hortor, moneo, persuadeo, incito, oro, peto, volo, quaero, concedo, permetto, obtineo, necesse est, lex est, placet
  • Completive semplicifit, evenit, accidit, aequum, iustum, falsum, facile est
  • Verba timenditimeo, vereor, metuo

I VERBA TIMENDI, come dice il termine, esprimono un’idea di paura e timore.


Il buon senso impedisce che tu ti allontani da casa

Capita opportunamente che tu sia oggi a casa


Anche queste due frasi d’esempio sono in italiano introdotte da che, ma in latino l’elemento che le caratterizza è diverso: vedremo più avanti di che cosa si tratta.

 >> pagina 451 

Lavoriamo insieme cum sociis

   1. Analizza le seguenti proposizioni italiane, tutte introdotte da “che”, e indica la categoria a cui apparterrebbero se fossero latine. Applica a tutte le frasi lo schema seguente.


Principale

Subordinata

Categoria

     


a. È bene che la felicità sia effimera.

b. Hai voluto che credessi a quella storia.

c. È giusto che tu abbia rispetto per le persone adulte.

d. Temo che tu possa allontanarti dai miei insegnamenti.

e. I tuoi genitori hanno impedito che tu abbandonassi gli studi.

f. È necessario che tu accolga questa novità.

g. Capita spesso che tu non sia a casa nel pomeriggio.

h. Mi preoccupo che tu stia bene.

i. Temo che la partenza sarà rinviata.

j. Ti prego solo che tu mi ascolti con attenzione.

 Volitive e completive semplici

L’elemento che introduce la completiva volitiva affermativa e la completiva semplice, come hai visto, è ut.

L’elemento che introduce la completiva volitiva negativa è ne, quello che introduce la completiva semplice, se negativa, è ut non.

I tempi del congiuntivo sono i seguenti.

  • Completiva volitivapresente, in dipendenza da tempi presenti;
    Completiva volitiva → imperfetto, in dipendenza da tempi passati;

In questo caso, la relazione con la principale è sempre di contemporaneità.

  • Completiva semplicepresente o perfetto, in dipendenza da tempi presenti;
    Completiva semplice → imperfetto o piuccheperfetto, in dipendenza da tempi passati.

In questo caso, la relazione con la principale è di contemporaneità o di anteriorità.


Latino

Italiano

Principale

Completiva

Principale

Completiva

Amicum meum moneo

ut id faciat

Ammonisco il mio amico

che lo faccia

A te peto

ut id facias

Ti chiedo

che tu lo faccia

Amicum meum moneo

ne id faciat

Ammonisco il mio amico

che non lo faccia

A te peto

ne id facias

Ti chiedo

che tu non lo faccia


Latino

Italiano

Principale

Completiva

Principale

Completiva

Accidit

ut amicus meus id faciat

Accade

che il mio amico lo faccia

Mos est

ut parentibus oboedias

È buona norma

che tu obbedisca ai genitori

Accidit

ut amicus meus id non faciat

Accade

che il mio amico non lo faccia

Mos est

ut pravis amicis non oboediat

È buona norma

che tu non obbedisca ai cattivi compagni

 >> pagina 452 

2. Cerchia l’elemento che introduce la subordinata completiva e traduci.


a. Dat operam magistratus, ne quid res publica detrimenti caperet. (da Caes.)

 


b. Id ut facias te oro atque obsecro (Cic.)

 


c. Obscuritas rerum facit ut non intellegatur oratio (Cic.)

 


d. Vos oro atque obsecro ut in rei publicae salute sapientiam adhibeatis. (Cic.)

 


e. Attilius Regulus senati suasit, ne pax cum Poenis esset. (Eutr.)

 


f. Sed caritas patriae est ut tam ignominia eam quam morte nostra, si opus sit, servemus. (Liv.)

 


g. Necesse est enim ut veniant scandala. (Vang. Matt.)

 


h. Moneo vos ne tantum scelus impunitum omittatis. (Sall.)

 


i. Rectum est ut eos aeque ac nos ipsos amemus. (Cic.)

 


j. Te semper oravimus ne contra Caesarem pugnares. (Cic.)

 

 >> pagina 453

 I verba timendi

I verba timendi reggono:

  • la completiva affermativa introdotta da ne;
  • la completiva negativa, introdotta da ut oppure ne non.

Se i verba timendi sono negativi hanno una costruzione particolare:

non timeo ne → non temo di/sono sicuro che non (lett.: “non temo che”)

non timeo ne non → non temo di non/sono sicuro che (lett.: “non temo che non”)


I tempi del congiuntivo sono:

  • presente e perfetto in dipendenza da tempi presenti;
  • imperfetto e piuccheperfetto in dipendenza da tempi passati.

La relazione espressa è di contemporaneità o di anteriorità.


Latino

Italiano

Timebam

ne quid stulte diceres

Temevo

che tu dicessi qualche sciocchezza

ne amicis molestus esses

che dessi fastidio agli amici

Timebam

ut impetravissem eius veniam

Temevo

che non avessi ottenuto il suo perdono

3. Cerchia l’elemento che introduce la subordinata completiva e traduci.


a. Attalus timebat ne oppidum oppugnatione opprimeretur. (Liv.)

 


b. Graeci timebant ne vi captis nulla apud victorem venia esset. (Liv.)

 


c. Omnes labores te suscipere video, timeo ut sustineas. (Cic.)

 


d. Labienus, veritus ne hostium impetum sustinere non posset, litteras Caesari remittit. (Caes.)

 

 


e. Vereor ne aut molestus sim vobis, iudices, aut ne ingeniis vestris videar diffidere. (Cic.)

 

 


f. Caesar, timens ne nostri circumvenirentur, duplicem eo loco fecerat vallum. (Caes.)

 

 


g. Vereor ut Dolabella ipse satis nobis prodesse possit. (Cic.)

 


h. Hostes, pavidi ne iam, subrutis muris, facta in urbem via esset, fossam intra murum ducere instituunt. (Liv.)

 

 


i. Caesar ne Dumnorigis supplicio Diviciaci animum offenderet verebatur. (Caes.)

 

 


j. Timor deinde patres incessit ne civitatem sine imperio, exercitum sine duce, multarum circa civitatum inritatis animis vis externa adoriretur. (Liv.)

 

 

 >> pagina 454 

 I verba impediendi

I verba impediendiimpedio, deterreo, detineo, obsto, resisto – sono un gruppo di verbi che portano con sé l’idea di impedimento e reggono:

  • la completiva introdotta da ne o quominus, se la reggente è affermativa;
  • la completiva introdotta da quominus o quin se la reggente è negativa.

I tempi del congiuntivo sono:

  • presente in dipendenza da tempi presenti;
  • imperfetto in dipendenza da tempi passati.

La relazione espressa è sempre di contemporaneità.


Latino

Italiano

Dolor impedit

ne scribam

Il dolore impedisce

che io scriva

quominus scribam

che io scriva

Vulnus obstabat

ne miles pugnaret

La ferita impediva

che il soldato combattesse

Non obstiti

quin verum diceres

Non ho impedito

che tu dicessi la verità

quominus verum diceres

che tu dicessi la verità

 >> pagina 455 

4. Traduci.


a. Impedior dolore animi ne de huius miseria plura dicam. (Cic.)

 


b. Non poterant milites contineri quin spe praedae in urbem irrumperent. (Caes.)

 


c. Intercludor dolore quominus ad te plura scribam. (Cic.)

 


d. Non recusamus quin omnia vestra sint. (Liv.)

 


e. Non maioribus nostris superbia obstabat quominus aliena instituta imitarentur (Sal.)

 

 


f. Nihil abest quin sim miser. (Cic.)

 


g. Legati dixerunt Germanos neque priores (“per primi”) populo Romano bellum inferre neque tamen recusare quin armis contendant. (Caes.)

 


h. Facere non potui quin tibi et sententiam et voluntatem declararem meam. (Cic.)

 

 

Lavoriamo insieme cum sociis

   5. Leggi con calma e attenzione il brano che segue (dal De viris illustribus di Cornelio Nepote) e senza tradurre, individua le completive, le infinitive, le relative (alcune sono al congiuntivo); riconosci per le prime due i verbi che le reggono e per le relative i sostantivi a cui fanno riferimento. Puoi applicare lo schema:


Completive

Infinitive

Relative

Proposizione

Proposizione

Proposizione

Verbo reggente

Verbo reggente

Verbo reggente


Quae dum in Asia geruntur, accidit casu, ut legati Prusiae Romae apud T. Quintium Flamininum consularem cenarent atque ibi de Hannibale mentione facta ex his unus diceret eum in Prusiae regno esse. Id postero die Flamininus senatui detulit. Patres conscripti, qui Hannibale vivo numquam se sine insidiis futuros existimarent, legatos in Bithyniam miserunt, in his Flamininum, qui ab rege peterent, ne inimicissimum suum secum haberet sibique dederet. His Prusia negare ausus non est: illud recusavit, ne id a se fieri postularent, quod adversus ius hospitii esset: ipsi, si possent, comprehenderent; locum ubi esset, facile inventuros. Hannibal enim uno loco se tenebat, in castello, quod ei a rege datum erat muneri, idque sic aedificarat, ut in omnibus partibus aedificii exitus haberet, scilicet verens, ne usu veniret, quod accidit. Huc cum legati Romanorum venissent ac multitudine domum eius circumdedissent, puer ab ianua prospiciens Hannibali dixit plures praeter consuetudinem armatos apparere. Qui imperavit ei, ut omnes fores aedificii circumiret ac propere sibi nuntiaret, num eodem modo undique obsideretur. Puer cum celeriter, quid esset, renuntiasset omnisque exitus occupatos ostendisset, sensit id non fortuito factum, sed se peti neque sibi diutius vitam esse retinendam. Quam ne alieno arbitrio dimitteret, memor pristinarum virtutum venenum, quod semper secum habere consuerat, sumpsit.

 >> pagina 456 

LAT La proposizione consecutiva

Le proposizioni consecutive in italiano sono introdotte anch’esse da che e in latino da ut e ut non se negative, ma sono identificabili dagli antecedenti presenti nella reggente:

  • avverbi: sic, ita, adeo, tam, ecc.;
  • pronomi: is, talis, ecc.;
  • aggettivi: tantus, a, um, ecc.

I tempi del congiuntivo sono: presente, imperfetto e perfetto.


Latino

Italiano

Principale

Consecutiva

Principale

Consecutiva

Amicus meus tam bonus est

ut omnes eum ament

Il mio amico è tanto buono

che tutti lo amano

Amicus meus tam bonus est

ut inimicos non habeat

Il mio amico è tanto buono

che non ha nemici

Ita vixi

ut non frustra me natum existimem

Sono vissuto in modo tale

che non credo di essere nato inutilmente

Dives tam eram

ut metirer nummos modio

Ero tanto ricco

da contare i soldi a sacchi

6. Traduci.


a. Ero così stanco che non capivo le tue parole.

 


b. È tempo che andiamo a casa.

 


c. Siamo stati così sciocchi da credergli.

 


d. Chiedo che mi diciate la verità.

 


e. Sono così felice che vorrei gridarlo a tutti.

 


f. Temo che mio fratello non possa venire.

 


g. È stato così bello che lo ricorderemo.

 


h. Avete impedito che facessi un errore.

 


i. La nebbia era così fitta che non potevo vedere.

 


j. Capita che gli uomini sbaglino.

 

 >> pagina 457 

7. Traduci.


a. Accepimus condiciones, sed ita, ut removeat praesidia ex iis locis, quae occupavit, ut sine metu de iis ipsis condicionibus Romae senatus haberi possit. (Cic.)

 

 

 


b. Tantus timor omnem exercitum occupavit, ut omnium mentes animique perturbarentur. (Caes.)

 

 


c. Tum vero tantus clamor exortus est ut hostes ex castris exciret (excīre, “far uscire”) et arreptis armis in aciem descenderent. (da Liv.)

 

 


d. Ennius poeta ita ferebat duo quae maxima putantur onera, paupertatem et senectutem, ut eis paene delectari videretur. (Cic.)

 

 


e. Epaminondas fuit disertus, ut nemo ei Thebanus par esset eloquentia, neque minus concinnus in brevitate respondendi quam in perpetua oratione ornatus. (Nep.)

 

 

 

 >> pagina 458 

LAT La subordinata dichiarativa

Esiste anche una completiva con funzione dichiarativa, introdotta da quod + indicativo, ma è possibile anche con il congiuntivo.


Latino

Italiano

Principale

Consecutiva

Principale

Consecutiva

Bene facis

quod eum hortaris

Fai bene

ad esortarlo

Opportune accidit

quod Marcus abesset

Accadde opportunamente

che Marco non fosse presente


Le espressioni che introducono questa proposizione sono:

  • bene / commode / opportune fit + quod
Esempio

Bene fit quod Tullius adest 

Accade giustamente che Tullio sia presente

  • gratum / iucundum / molestum est + quod
Esempio

Gratum mihi fecisti quod novos libros misisti 

Mi hai fatto cosa grata a mandare dei nuovi libri

  • adde / accēdit + quod
Esempio

Accedit quod amicis certis delectatur 

Si aggiunge il fatto che si diletta di amici sicuri

  • con antecedente hoc, id, illud + quod
Esempio

Homines hoc uno a bestiis differunt quod ratione habent 

Gli uomini si diversificano dalle bestie per una sola cosa, che possiedono la ragione

 >> pagina 459 
  BOX EUROPA
      Esiti dell’infinitiva nelle lingue europee

Come puoi intuire, le subordinate oggettive e soggettive italiane derivano da un uso diffuso della proposizione introdotta da quod che sostituisce l’infinitiva. Come l’italiano si comportano altre due lingue neolatine, il francese e lo spagnolo.


Soche tu sei intelligente

Je saisque tu es intelligent

Yo que tu eres inteligente

8. Traduci.


a. Accedebat quod L. Sulla exercitum, quem in Asia ductaverat, ut sibi fidum faceret, contra morem maiorum luxuriose nimisque liberaliter habuerat (“vivere”). (Sall.)

 

 

 


b. Scipio querebatur quod omnibus in rebus homines diligentes essent sed non in amicitia. (Cic.)

 

 


c. Indignabantur milites quod conspectum suum hostes perferre possent tantulo spatio interiecto et signum proeli exposcebant. (da Caes.)

 

 


d. In hac victoria etiam illud memorabile fuit quod ne nuntius quidem tantae cladis superfuit. (Giust.)

 

 


e. Senatus legatis ita responderi iussit quod rex Attalus classe copiisque duces Romanos iuvisset. (Liv.)

 

 


f. Quod celeriter me fecisti de Caesaris litteris certiorem, fecisti mihi gratum. (Cic.)

 

 

Sic!
Sic!
Grammatica latina per il primo biennio