Il discorso di Critognato
At ei, qui Alesiae obsidebantur praeterita die, qua auxilia suorum exspectaverant, consumpto omni frumento, inscii quid in Aeduis gereretur, concilio coacto de exitu suarum fortunarum consultabant. Ac variis dictis sententiis, quarum pars deditionem, pars, dum vires suppeterent, eruptionem censebat, memorabilis esse oratio Critognati videtur propter eius singularem et nefariam crudelitatem. Hic summo in Arvernis ortus loco et magna auctoritate, «Nihil» inquit «de eorum sententia dicturus sum, qui turpem servitutem deditionis nomine appellant, neque me hos civium nomine dignos reputare censeo. Cum his mihi res sit, qui eruptionem probant; quorum in consilio omnium vestrum consensu pristinae residere virtutis memoria videtur. Animi est ista mollitia, non virtus, paulisper inopiam ferre non posse. […] Ad consilium omnem Galliam respiciamus, quam ad nostrum auxilium concitavimus. […] Nolite hos vestro auxilio exspoliare, qui vestrae salutis causa suum periculum neglexerunt, nec stultitia ac temeritate vestra aut animi imbecillitate omnem Galliam prosternere et perpetuae servituti subicere. An (“forse”, particella interrogativa), quod ad diem non venerunt, de eorum fide constantiaque dubitatis? Si illorum nuntiis confirmari non potestis omni aditu praesaepto, Romanis utimini testibus appropinquare eorum adventum: timore exterriti diem noctemque in opere versantur. […] Hoc ergo meum consilium est: facere, quod nostri maiores bello Cimbrorum Teutonumque fecerunt, qui in oppida compulsi ac simili inopia subacti eorum corporibus qui aetate ad bellum inutiles videbantur vitam toleraverunt neque se hostibus tradiderunt».